O problematyce prawa do ekshumacji zwłok osoby najbliższej

Pojęcie ekshumacji

Termin ekshumacja nie został zdefiniowany w żadnym akcie normatywnym polskiego porządku prawnego. Prawodawca w ustawie z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, jako głównym akcie prawnym normującym problematykę ekshumacji również nie zdecydował się na zastosowanie definicji legalnej. Natomiast swoistej definicji pojęcia można doszukać się w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (KPK). Przepis art. 210 KPK stanowi, że w celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok prokurator albo sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu. Trzy ostatnie słowa cytowanego przepisu mogą sprowadzać się do definicji ekshumacji jako wyjęcie zwłok z grobu. Z przepisów ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych można nadto wywnioskować, że wyjęcie szczątków z grobu, w tym spopielonych (skremowanych) również będzie należało do desygnatów nazwy ekshumacja.

W sytuacji braku precyzyjnych definicji w aktach prawnych, z którą mamy niewątpliwie do czynienia, praktyka wykładni prawa każe odnieść się do pojęć używanych w języku potocznym. I tak słownikowe pojęcie ekshumacja oznacza wydobycie pochowanych zwłok w celu przeniesienia ich w inne miejsce lub wykonania badań lekarskich albo identyfikacji (Wielki Słownik Języka Polskiego, ekshumacja, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, s. 194). Rozumienie słowa ekshumacja sprowadza się do tego, że jest to zespół czynności faktycznych i prawnych mających na celu wyjęcie (wydobycie) uprzednio pochowanych zwłok z grobu lub szczątków, w tym spopielonych i przeniesienie ich w inne miejsce w ściśle określonym celu.

Zarówno przepisy KPK, jak i ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych ściśle określają podmioty i organy inicjujące ekshumację oraz celowość wydobycia zwłok z grobu. Do takich podmiotów należą żyjące osoby najbliższe w rozumieniu przepisów ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, a do organów należą inspektor sanitarny, organy wojskowe w przypadku żołnierzy, organy państwowe, samorządowe i organizacje społeczne w przypadku osób zasłużonych dla Państwa i społeczeństwa oraz organy procesowe w sprawach karnych, tj. prokurator i sąd. Naruszenie przepisów dotyczących ekshumacji stanowi wykroczenie podlegające karze aresztu do 30 dni lub karze grzywny do 5000 złotych. W pewnych zaś przypadkach bezpodstawne wyjęcie zwłok może zostać zakwalifikowane jako przestępstwo z art. 262 §1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (występek zbezczeszczenia zwłok), które obwarowane jest sankcjami surowszego rodzaju. 

Osoby najbliższe w rozumieniu ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych

Norma prawna zawarta w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych zawiera katalog osób uprawnionych do pochowania zwłok ludzkich, które ustawa określa mianem najbliższej pozostałej rodziny osoby zmarłej. My jednak na potrzebny niniejszego artykułu będziemy posługiwali się pojęciem osoby najbliższe. Art. 10 ust. 1 mówi o prawie do pochowania zwłok, natomiast przepis art. 15 ust. 1 pkt 1 tej ustawy stanowi, że ekshumację zwłok i szczątków mogą dokonać osoby uprawnione do pochowania zwłok. Nie licząc np. organów wojskowych czy państwowych, do kręgu tych osób należą:

1. pozostały małżonek,
2. krewni zstępni,
3. krewni wstępni,
4. krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa,
5. powinowaci w linii prostej do 1 stopnia

Na wstępie należy zaznaczyć, że poprzez wyżej wymienioną kategorię osób ustawodawca rozumie najbliższą pozostałą rodzinę osoby zmarłej. Pojęcie rodzina nie posiada – podobnie jak ekshumacja – definicji prawnej; nazwa ta funkcjonuje w potocznym obiegu. Rodzina zatem jest najstarszą grupą społeczną i występuje we wszystkich społeczeństwach i na każdym etapie jego rozwoju. Stanowi naturalne i niezastąpione środowisko narodzin i rozwoju człowieka. Mówi się o rodzinie, że jest najmniejszą komórką społeczną (T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2014, s. 1).

W celu ustalenia osób najbliższych (rodziny), które zostały powyżej wyszczególnione, należy sięgnąć do przepisów ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO), które regulują kwestie małżeństwa, pokrewieństwa i powinowactwa.

W pierwszym przepisie KRO traktuje o małżeństwie, które zostaje zawarte z chwiląą zgodnego złożenia przez kobietę i mężczyznę oświadczenia o wstąpieniu ze sobą w związek małżeński przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub wobec osoby duchownej, na podstawie wewnętrznego prawa kościoła lub związku wyznaniowego. Wtedy wówczas dochodzi do zawarcia małżeństwa. W razie śmieci któregokolwiek z małżonków w czasie trwania związku małżeńskiego, pozostały małżonek żyjący będzie uprawniony do pochówku i ekshumacji zwłok zmarłego małżonka. Sąd Najwyższy stwierdził, że rozwiedziony małżonek pozostający przy życiu nie nabędzie uprawnienia do ekshumacji zwłok byłego małżonka (wyrok SN z 7.03.1974 r., I CR 54/74, Lex nr 7423). 

W przypadku pokrewieństwa jako faktu biologicznego, wyróżnia się jego dwa rodzaje, a mianowicie: linię prostą i linię boczną. Pokrewieństwo w linii prostej oznacza krewnych pochodzących jedna od drugiej, natomiast w przypadku pokrewieństwa w linii bocznej – krewnych, którzy nie pochodzą od siebie. Znamiennym dla pokrewieństwa jest to, że osoby spokrewnione mają wspólnego przodka. W ramach pokrewieństwa w linii prostej wyróżnia się krewnych wstępnych i krewnych zstępnych. Krewnymi wstępnymi są matka, ojciec, babcia, dziadek, prababcia, pradziadek itd.), a krewnymi zstępnymi są dziecko, wnuk, prawnuk itd. Pokrewieństwo może być bliższe lub dalsze w zależności od liczby pokoleń (linia prosta) albo liczby urodzeń (linia boczna), co oznacza że jest ono stopniowalne. Jest to szczególnie ważne jeżeli chodzi o linię boczną, ponieważ art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych wskazuje, że uprawnionym jest krewny boczny do 4 stopnia pokrewieństwa. Wszyscy krewni boczni w stopniu wyższym niż 4 nie będą należli do kręgu najbliższej pozostałej rodziny osoby zmarłej – oczywiście w rozumieniu tej ustawy. Pokrewieństwo linii bocznej rozpoczyna się od 2 stopnia, do którego należy rodzeństwo (siostra, brat). Brak 1 stopnia uzasadnione jest tym, że pomiędzy rodzeństwem są dwa urodzenia. Krewni boczni stopnia 3 to stryj, wuj, ciotka, bratanica, bratanek, siostrzenica, siostrzeniec, a wiec relacja rodzeństwo – dzieci rodzeństwa. I na koniec krewni boczni 4 stopnia to kuzyni, czyli pokrewieństwo zachodzące pomiędzy dziećmi rodzeństwa (T. Smyczyński, op. cit., s. 6 i nast.).  Zatem ostatnią osobą spokrewnioną uprawnioną do ekshumacji będzie kuzynka, kuzyn.

Inaczej niż w przypadku pokrewieństwa (posiadanie wspólnego przodka), powstanie powinowactwa ściśle związane jest z małżeństwem, wskutek którego powstaje pomiędzy małżonkiem a rodziną (krewnymi) drugiego małżonka. Powinowactwo nie jest faktem biologicznym, tylko węzłem prawnym. Podobnie jak w przypadku pokrewieństwa powinowactwo istnieje w linii prostej i linii bocznej. W ramach tych linii określa się bliskość powinowactwa w stopniach. Powinowatym w linii prostej 1 stopnia będzie teściowa, teść oraz pasierb (dziecko małżonka z innego związku niekoniecznie małżeńskiego). Te osoby będą posiadały uprawnienie do ekshumacji zwłok zięcia lub synowej.

Dobra osobiste nie tylko z Kodeksu cywilnego

Przykładowy katalog dóbr osobistych został wymieniony w art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (KC), według którego Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Przyjmuje się, że użycie w przepisie prawa zwrotu w szczególności każe traktować wymienione podmioty czy pojęcia w sposób przykładowy, najczęściej spotykany. Oznacza to, że istnieją jeszcze inne podmioty czy przedmioty niewymienione w przepisie, a do których będzie miał on zastosowanie. Tak jest również w przypadku dóbr osobistych. Ma to niebagatelne znaczenie z punktu rozpatrywanego przez nas problemu ekshumacji. Mimo, że art. 23 KC wprost nie wymienia prawa do pochówku i ekshumacji, to w świetle orzecznictwa sądów i poglądów wyrażonych przez przedstawicieli nauki prawa należą one do dóbr osobistych najbliższych osób żyjących. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 29.11.2011 r., II OSK 1646/2020, Lex nr 1151971) ustalił, że prawo pochowania zwłok osoby zmarłej wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięć o niej stanowi bowiem dobro osobiste, chronione przepisami prawa cywilnego. Podobnie Sąd Najwyższy potwierdził, że uprawnienie do żądania ekshumacji zwłok, są uznawane za element szerszego prawa związanego z dobrem osobistym, którym jest kult pamięci osoby zmarłej. Prawo to przysługuje wszystkim osobom bliskim zmarłego (wyrok SN z 19.11.2020 r., II CSK 30/19, Lex nr 3082395). Przedstawiony pogląd jest już od dekad ugruntowany w judykaturze (sądach powszechnych i administracyjnych).

Pewnym problemem, który pojawił się przed sądami jest kwestia kolejności osób najbliższych do skorzystania z prawa do ekshumacji zwłok. Przypomnieć należy, że art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych zawiera numerycznie wskazany katalog najbliższej pozostałej rodziny osoby zmarłej. Według wymienionej kolejności są to: pozostały małżonek, krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Wobec tego pytanie nasuwa się następujące: czy żona będzie miała pierwszeństwo do ekshumacji zwłok męża przed siostrą zmarłego? Problem ten najczęściej pojawia się w przypadku konfliktów rodzinnych i związanych z tym budowy nowych grobów lub grobowców. 

W orzecznictwie sądów niestety panują dwa przeciwne poglądy. Pierwszy z nich potwierdza pierwszeństwo osób wymienionych w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Drugi zaś głosi, że z samej istoty prawa do grobu należy zakwestionować pierwszeństwo, na rzecz współdziałania wszystkich najbliższych osób zmarłego. Kwestia ta zdaje się być jedną z najbardziej spornych w prawie cywilnym.

Pierwszy z poglądów został zaprezentowany w najbardziej znamienity sposób przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25.09.1972 r., II CR 353/72 (Lex nr 1519), który głosił, że W myśl art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, który to przepis ustala kolejność osób uprawnionych do pochowania zwłok, prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta prawa tego nie chce lub nie może wykonać. Był to jeden z pierwszych, o ile nie pierwszy wyrok Sądu Najwyższego, który orzekał w tej materii. Kolejne, nowsze orzeczenia Sądu Najwyższego i sądów powszechnych są mniej kategoryczne w swej wymowie i zmierzają w kierunku poglądu przeciwnego. Aczkolwiek nadal stojąc na stanowisku tzw. pierwszeństwa.

Obronę drugiego poglądu wyraził również Sąd Najwyższy z tym, że w stosunkowo nowym orzeczeniu, tj. w wyroku z dnia 8.05.2015 r., III CSK 305/14 (Lex nr 1723776), według którego istnienie obok siebie równoległych uprawnień kilku osób do tego samego grobu powoduje, iż realizacja tych uprawnień musi być – o ile nie ma pomiędzy uprawnionymi zgody – harmonizowana, czemu służyć mogą w drodze ostrożnej analogii reguły dotyczące wspólnych praw, którymi w prawie polskim – wobec braku przepisów o wspólności praw w ogólności – mogą być tylko przepisy o współwłasności. Krótko mówiąc: SN stwierdził, że z prawa do ekshumacji mogą korzystać wszyscy uprawnieni z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, a w razie sporu należy do tych uprawnionych stosować przepisy o współwłasności, tj. art. 195 Kodeksu cywilnego i następne. 

Zagadnienia proceduralne

W pierwszej kolejności, aby osoba najbliższa mogła skorzystać z prawa ekshumacji zwłok zmarłego musi uzyskać zgodę właściwego miejscowo inspektora sanitarnego, co wynika z literalnego brzmienia art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Tym organem administracji publicznej będzie Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny. Należy złożyć wniosek o ekshumację zwłok do powyższego organu, który wszczyna postępowanie administracyjne według przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (KPA). Wniosek musi zostać odpowiednio umotywowany tj. zawierać uzasadnienie, dlaczego wnioskodawca chce, aby zwłoki osoby zmarłej zostały wyjęte z grobu i przeniesione w inne miejsce. Inspektor sanitarny jako organ I instancji, wyraża zgodę na ekshumację albo odmawia zgody w drodze decyzji administracyjnej, od której przysługuje odwołanie w terminie 14 dni od doręczenia decyzji do organu II instancji, którym będzie Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny. W razie niezadowolenia z decyzji organu II instancji stronie przysługuje prawo do wniesienia skargi administracyjnej do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego – w terminie 30 dni od doręczenia decyzji administracyjnej organu II instancji. Odwołanie od decyzji i skargę wnosi się za pośrednictwem organu, który ją wydał.

W czasie obowiązywania stanu epidemii związanego z COVID-19 zdarzały się sytuacje, że inspektor sanitarny nie wszczął postępowania administracyjnego, lecz skierował do wnioskodawcy (uprawnionego do ekshumacji) „luźne” pismo, w którym wyraził własne stanowisko w sprawie. Przypuszczam, że tego typu reakcja inspektora sanitarnego wynikała z kumulacji obowiązków związanych z pandemią.

Mimo tego zwracam uwagę, że nie jest to prawidłowy sposób postępowania, bowiem inspektor sanitarny winien wszcząć postępowanie administracyjne zmierzające do rozstrzygnięcia sprawy poprzez wydanie decyzji administracyjnej. Datą wszczęcia postępowania jest dzień doręczenia wniosku inspektorowi sanitarnemu, który związany jest terminem załatwienia sprawy. Zasadą jest, że organ administracji publicznej obowiązany jest załatwić sprawę (wydać decyzję) bez zbędnej zwłoki. Jeżeli uprawniony do ekshumacji zwłok przedstawi dokumenty świadczące o posiadaniu statusu osoby znajdującej się w kategorii osób z art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych oraz wskaże powód ekshumacji, inspektor sanitarny powinien wydać decyzję w możliwie jak najszybszym terminie. Natomiast w przypadku, gdyby inspektor sanitarny zażądałby złożenia wyjaśnień przez wnioskodawcę, to termin załatwienia sprawy wynosi 1 miesiąc, zaś w szczególnie skomplikowanych przypadkach – 2 miesiące. Wydaje się, że w sprawach o ekshumację o stosunkowo prostym stanie faktycznym i prawnym, nie zachodzi przesłanka uzasadniająca zastosowanie dwumiesięcznego terminu załatwienia sprawy. W przypadku, gdyby inspektor sanitarny nie wydał decyzji administracyjnej w terminie, stronie (wnioskodawcy) przysługuje prawo do wniesienia ponaglenia

W drugiej kolejności, może zaistnieć konieczność zainicjowania postępowania sądowego. Dotyczy to omawianego wcześniej sporu między uprawnionymi o pierwszeństwo prawa do ekshumacji. Należy wówczas stosować przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego i przepisy Kodeksu cywilnego w zakresie, w jakim dotyczy sposobu działania i rozwiązywania sporu między współwłaścicielami rzeczy.

Podsumowanie

W niniejszym artykule wskazano, jak wiele problemów prawnych występuje na tle ustalenia i realizacji prawa ekshumacji osoby zmarłej. Prawo do ekshumacji zawiera szereg uregulowań wynikających z kilku aktów prawnych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i administracyjnego. Do tego dochodzi uzupełniająco orzecznictwo Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i sądów administracyjnych, któremu zdecydowanie brakuje jednolitości. Rodzaj problemu ustalany jest w drodze postępowania administracyjnego lub postępowania cywilnego toczącego się przed sądem. W razie sporu między uprawnionymi do ekshumacji warto skonsultować się z adwokatem w celu uzgodnienia strategii oraz sposobu prawidłowego i skutecznego postępowania.